Ο Πειραιάς, το λιμάνι που ένωσε τη νεότερη Ελλάδα με τον κόσμο, υπήρξε πάντοτε κάτι περισσότερο από κέντρο εμπορίου και ναυτιλίας. Από τα πρώτα του βήματα ως νεοσύστατος δήμος το 1835, η πόλη αναζήτησε τρόπους να προσφέρει μόρφωση και ευκαιρίες στα παιδιά της. Όταν το κράτος αδυνατούσε να οργανώσει δημόσια εκπαίδευση, άνθρωποι του πνεύματος, δάσκαλοι, ιερείς και φιλεύσπλαχνοι πολίτες δημιούργησαν τα πρώτα ιδιωτικά σχολεία — θεσμούς που συνόδευσαν κάθε εποχή της πειραϊκής ιστορίας.
Οι απαρχές του 19ου αιώνα
Στα μέσα του 19ου αιώνα, σε μια πόλη που μόλις άρχιζε να αποκτά ταυτότητα, ιδρύονται τα πρώτα ιδιωτικά σχολεία. Ένα από τα πιο παλιά ήταν η Σχολή Απόρων Παιδιών του Νικολάου Μελετόπουλου στη συνοικία Καραβά, που προσέφερε δωρεάν εκπαίδευση στα παιδιά των ναυτικών και των εργατών. Ήταν το πρώτο σπέρμα κοινωνικής παιδείας σε μια πόλη που ζούσε από τη θάλασσα.
Την ίδια περίοδο, το 1859, ιδρύθηκε η Ελληνογαλλική Σχολή Jeanne d’Arc από τις Αδελφές του Αγίου Ιωσήφ. Αρχικά σχολείο θηλέων, σύντομα εξελίχθηκε σε ένα από τα σημαντικότερα ιδρύματα εκπαίδευσης στην Ελλάδα. Το πρώτο της κτίριο ανεγέρθηκε το 1888, ενώ το 1934 αναγνωρίστηκε ως εξατάξιο Γυμνάσιο. Μέσα από πολέμους, βομβαρδισμούς και ανακαινίσεις, η Jeanne d’Arc διατήρησε ζωντανή την αποστολή της και συνεχίζει μέχρι σήμερα να λειτουργεί στο κέντρο του Πειραιά, προσφέροντας όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης.
Η ίδρυσή της έφερε στην πόλη την πρώτη συστηματική διδασκαλία ξένων γλωσσών, κυρίως των γαλλικών, και αποτέλεσε σχολείο αναφοράς για την εκπαίδευση των κοριτσιών. Πολλές απόφοιτές της έγιναν αργότερα δασκάλες, καθηγήτριες και κοινωνικά δραστήριες γυναίκες σε μια εποχή που η μόρφωση για τα θήλεα δεν ήταν αυτονόητη.
Η γέννηση των μεγάλων σχολών του Πειραιά
Λίγα χρόνια αργότερα, το 1893, οι Αδελφοί των Χριστιανικών Σχολών ίδρυσαν το Saint-Paul (Δελασάλ). Η σχολή ξεκίνησε ως εμπορική σχολή αρρένων και γρήγορα εξελίχθηκε σε ένα πλήρες εκπαιδευτήριο. Συνδύαζε την ελληνική παιδεία με ευρωπαϊκές μεθόδους διδασκαλίας και έφερε έναν αέρα εκσυγχρονισμού σε μια πόλη που διαρκώς μεγάλωνε. Για πάνω από έναν αιώνα, το Saint-Paul συνδέθηκε με την εκπαίδευση της μεσαίας και ναυτιλιακής τάξης του Πειραιά, πριν μεταφέρει τις εγκαταστάσεις του στον Άλιμο το 2024, ανοίγοντας ένα νέο κεφάλαιο στην ιστορία του.
Το τέλος του 19ου και οι αρχές του 20ού αιώνα υπήρξαν εποχή άνθησης για την ιδιωτική εκπαίδευση. Το 1887 ιδρύθηκε το Λύκειον «Ο Πλάτων» του Ζήση Αγραφιώτη, που αργότερα ανέλαβε η οικογένεια Παπαϊωάννου. Για δεκαετίες το σχολείο υπήρξε σημείο αναφοράς για τον Πειραιά, στεγαζόμενο τελικά στην πλατεία Τερψιθέας, και παρέμεινε ενεργό έως τις αρχές του 2000. Μαθητές του Πλάτωνα Παπαϊωάννου αργότερα διακρίθηκαν σε ανώτερες σπουδές και στο εμπόριο, ενώ οι απόφοιτοι θυμούνται ακόμη την αυστηρή αλλά ζεστή πειραϊκή του ατμόσφαιρα.
Στις αρχές του 20ού αιώνα, ο μαθηματικός Κυριάκος Σταυριανός ίδρυσε το Λύκειον «Ελληνισμός» στην Τερψιθέα. Ήταν ένα σχολείο προοδευτικών αρχών, με στόχο τη διδασκαλία των επιστημών και των γλωσσών, και έγινε γνωστό για τη συμμετοχή μαθητών από οικογένειες Δωδεκανησίων και προσφύγων.
Μεσοπόλεμος και μεταπολεμική εποχή
Ο μεσοπόλεμος έφερε στον Πειραιά αστική ανάπτυξη και νέα κοινωνικά στρώματα. Δημιουργήθηκαν μικρότερα ιδιωτικά σχολεία στις γειτονιές της Καλλίπολης, της Καστέλλας και της Τερψιθέας, που εξυπηρετούσαν τις ανάγκες των οικογενειών των ναυτικών και των εμπόρων. Σε αυτό το περιβάλλον ιδρύθηκε και η Σχολή Πετράκη-Βαλσαμίδου τη δεκαετία του 1920, ένα σχολείο γνωστό για την επιμέλεια στη διδασκαλία και την έμφαση στις ξένες γλώσσες, κυρίως στα γαλλικά. Για δεκαετίες αποτέλεσε τόπο μόρφωσης για πολλές Πειραιώτισσες, συνεχίζοντας την παράδοση των παλαιών καθολικών σχολών.
Μετά τον πόλεμο, ο Πειραιάς αναγεννήθηκε. Νέες οικογένειες, προσφυγικοί πληθυσμοί και το μεταπολεμικό εμπόριο έφεραν ξανά την ανάγκη για εκπαίδευση. Σε αυτή την εποχή ξεχωρίζει το Μιχαλοπούλειο, που ιδρύθηκε το 1931 από τη δασκάλα Γιούλα Μιχαλοπούλου-Πλαφουτζή. Το σχολείο έγινε συνώνυμο της γειτονιάς της Νέας Καλλίπολης και λειτούργησε επί 83 χρόνια. Παρείχε βασική εκπαίδευση με αυστηρό πρόγραμμα, αλλά και ανθρωπιά, και αποφοίτησαν από αυτό εκατοντάδες παιδιά Πειραιωτών. Το 2015 έπαψε να λειτουργεί οριστικά, θύμα της οικονομικής κρίσης και των φορολογικών επιβαρύνσεων.
Την ίδια περίπου εποχή λειτουργούσαν και τα Εκπαιδευτήρια Δαυράδου-Μπαχλιτζανάκη στην Καστέλλα. Το σχολείο στεγαζόταν στην Ακτή Κουντουριώτου, μέσα σε ένα χαρακτηριστικό νεοκλασικό κτίριο που ακόμα σώζεται. Εκεί φοιτούσαν παιδιά από οικογένειες εμπόρων και μικροαστών, ενώ διδάσκονταν τόσο τα ελληνικά μαθήματα όσο και αγγλικά και γαλλικά, δείγμα της κοσμοπολίτικης πνοής του Πειραιά.
Από τη Μεταπολίτευση έως σήμερα
Στη δεκαετία του 1970 και 1980, η ιδιωτική εκπαίδευση προσαρμόζεται στις νέες ανάγκες. Ο Πειραιάς αποκτά έναν ακόμη σημαντικό θεσμό, τον Εκπαιδευτικό Οργανισμό «Θεμιστοκλής». Με πλήρεις βαθμίδες δημοτικού, γυμνασίου και λυκείου, ο Θεμιστοκλής έγινε σημείο αναφοράς για την πόλη, συνδυάζοντας σύγχρονες μεθόδους και κοινωνική δράση.
Στα τέλη της δεκαετίας του 1990 θεμελιώνονται τα Εκπαιδευτήρια της Ιεράς Μητροπόλεως Πειραιώς, που το 1997 εγκαινιάζουν το Δημοτικό τους και στη συνέχεια επεκτείνονται σε γυμνάσιο και λύκειο. Τα σχολεία αυτά φέρνουν μια νέα διάσταση στην ιδιωτική εκπαίδευση της πόλης, με έμφαση στην ορθόδοξη παράδοση, την ελληνική γλώσσα και τη σύγχρονη παιδαγωγική.
Η Jeanne d’Arc παραμένει έως σήμερα ο ιστορικότερος εν ενεργεία εκπαιδευτικός θεσμός του Πειραιά. Με κτίρια ανακαινισμένα, διεθνή προγράμματα και πλήρη βαθμίδα εκπαίδευσης, συνεχίζει να διδάσκει νέες γενιές παιδιών με το ίδιο πνεύμα που καθόρισε την ταυτότητά της πριν από ενάμιση αιώνα. Αντίστοιχα, ο Saint-Paul διατηρεί την ιστορική του συνέχεια, αν και πλέον εκτός Πειραιά, μεταφέροντας τη βαριά παράδοσή του στο νέο του campus στον Άλιμο.
Σχολεία που σημάδεψαν εποχές
Τα ιδιωτικά σχολεία του Πειραιά δεν υπήρξαν μόνο χώροι μάθησης. Ήταν κοιτίδες αξιών, φορείς κουλτούρας και καθρέφτης της κοινωνίας. Η Jeanne d’Arc και ο Saint-Paul αντιπροσώπευσαν τη γαλλική παιδαγωγική και την κοσμοπολίτικη ταυτότητα της πόλης. Ο Πλάτων Παπαϊωάννου και το Μιχαλοπούλειο στήριξαν τη μεσαία τάξη και τις οικογένειες των εμπόρων και ναυτικών. Τα Εκπαιδευτήρια της Μητρόπολης έδωσαν συνέχεια και πνευματικότητα σε μια εποχή που η πίστη και η εκπαίδευση συνυπήρχαν αρμονικά.
Σε κάθε εποχή, αυτά τα σχολεία προσαρμόστηκαν: στα χρόνια της βιομηχανικής ακμής, της Κατοχής, της μεταπολεμικής φτώχειας, της μεταπολίτευσης και της σύγχρονης κρίσης. Και κάθε φορά ξαναβρήκαν τον τρόπο να επιβιώσουν ή να μετεξελιχθούν.
Επίλογος
Από τα καθολικά παρθεναγωγεία του 19ου αιώνα μέχρι τα σύγχρονα εκπαιδευτήρια του 21ου, ο Πειραιάς κουβαλά μια ξεχωριστή εκπαιδευτική κληρονομιά. Σχολεία που ιδρύθηκαν από ανθρώπους με όραμα, λειτουργίες που κράτησαν πάνω από έναν αιώνα, δάσκαλοι που αφιέρωσαν τη ζωή τους στη μόρφωση των παιδιών.
Σήμερα, οι αυλές της Jeanne d’Arc, του Θεμιστοκλή και των Εκπαιδευτηρίων της Μητρόπολης κρατούν ζωντανό το πνεύμα εκείνων που πίστεψαν πως η παιδεία είναι η ψυχή της πόλης. Ο Πειραιάς, πέρα από τα πλοία και τις αποβάθρες, υπήρξε και παραμένει λιμάνι γνώσης — κι εκεί, μέσα στα σχολεία του, συνεχίζει να φυλάσσει τη μνήμη και το μέλλον του.
