Ο Πειραιάς, το μεγαλύτερο λιμάνι της χώρας και η θαλάσσια πύλη της Αθήνας, κρύβει στα έγκατά του έναν άγνωστο κόσμο. Πρόκειται για τα υπόγεια καταφύγια που κατασκευάστηκαν κυρίως την περίοδο του Μεσοπολέμου και του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, προκειμένου να προστατεύσουν τον πληθυσμό από τους αεροπορικούς βομβαρδισμούς. Σήμερα, οι περισσότεροι Πειραιώτες προσπερνούν καθημερινά τους χώρους αυτούς χωρίς να γνωρίζουν ότι κάτω από τα πόδια τους βρίσκεται ένα δίκτυο στοών, αιθουσών και υπόγειων διαδρομών που κουβαλούν μνήμες μιας ταραγμένης εποχής.
Ιστορία και σκοπός
Τα πρώτα αντιαεροπορικά καταφύγια στον Πειραιά άρχισαν να διαμορφώνονται τη δεκαετία του ’30, όταν οι διεθνείς εντάσεις και η απειλή πολέμου έκαναν επιτακτική την ανάγκη προστασίας του άμαχου πληθυσμού. Ο Πειραιάς, ως βιομηχανικό και στρατηγικό κέντρο, θεωρήθηκε πρωταρχικός στόχος. Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν οι συμμαχικές δυνάμεις και κυρίως η γερμανική αεροπορία βομβάρδισαν επανειλημμένα την πόλη, τα καταφύγια αυτά γέμισαν με χιλιάδες κατοίκους που αναζητούσαν ασφάλεια.
Πολλά από τα καταφύγια βρίσκονταν κάτω από δημόσια κτίρια, σχολεία, εκκλησίες ή ακόμα και πολυκατοικίες. Ο σχεδιασμός τους προέβλεπε ισχυρούς θόλους, αεραγωγούς, πολλαπλές εξόδους και χώρους πρώτων βοηθειών. Δεν ήταν πολυτελείς χώροι, αλλά σωτήριοι για τον πληθυσμό που έβλεπε τον Πειραιά να ισοπεδώνεται από τους βομβαρδισμούς.
Σημαντικά καταφύγια της πόλης
Ανάμεσα στα πιο γνωστά καταφύγια ξεχωρίζει αυτό δίπλα στην Αγία Τριάδα, κάτω από το κτίριο όπου σήμερα στεγάζεται το ΚΕΠ της Μακράς Στοάς. Το συγκεκριμένο υπόγειο, που είχε αξιοποιήσει και τον χώρο θησαυροφυλακίου της παλιάς Ιονικής Τράπεζας, διατηρείται σε καλή κατάσταση και θεωρείται από τα πιο εκτεταμένα της πόλης. Αν και είναι σφραγισμένο και δεν χρησιμοποιείται πλέον ως καταφύγιο, αποτελεί μνημείο ιστορικής μνήμης.
Στην Καστέλλα και στον λόφο του Προφήτη Ηλία εντοπίζονται επίσης υπόγειες στοές που κατασκευάστηκαν για την αντιαεροπορική άμυνα της περιοχής. Τα περισσότερα από αυτά τα καταφύγια σήμερα είναι εγκαταλελειμμένα, με σφραγισμένες εισόδους ή σε κακή κατάσταση, αλλά οι μαρτυρίες όσων τα έχουν εξερευνήσει δείχνουν ότι σώζονται τμήματα των υποδομών.
Στη Δραπετσώνα συναντάμε το λεγόμενο καταφύγιο “2-3”, το οποίο έχει απασχολήσει και ομάδες αστικής σπηλαιολογίας. Παρότι οι κύριες είσοδοι είναι κλειστές, οι υπόγειοι χώροι παραμένουν σε μεγάλο βαθμό άθικτοι. Η περιοχή αυτή, άλλωστε, φιλοξενούσε σημαντικές βιομηχανικές εγκαταστάσεις και θεωρήθηκε κρίσιμη κατά τον πόλεμο.
Ένα ακόμη ιδιόμορφο παράδειγμα αποτελεί ένα καταφύγιο που μετατράπηκε σε εκκλησία. Σήμερα λειτουργεί κανονικά ως ναός, αλλά το υπόγειο παρεκκλήσι του φέρει τα ίχνη της παλιάς στρατιωτικής του χρήσης. Είναι χαρακτηριστικό πώς ο χρόνος μετασχηματίζει τις λειτουργίες των χώρων, αλλά διατηρεί τη μνήμη.
Ενεργά ή ανενεργά;
Το ερώτημα που συχνά τίθεται είναι αν τα καταφύγια αυτά παραμένουν «ενεργά» σε περίπτωση ανάγκης. Η απάντηση είναι ότι κανένα από τα δημόσια καταφύγια στον Πειραιά δεν είναι σήμερα επιχειρησιακά ενεργό για τον πληθυσμό. Οι περισσότερες εγκαταστάσεις είναι σφραγισμένες, έχουν αλλάξει χρήση ή βρίσκονται σε κατάσταση που δεν επιτρέπει φιλοξενία πολιτών.
Η διαχείριση των καταφυγίων υπάγεται στο Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη και στην Πολιτική Σχεδίαση Έκτακτης Ανάγκης (ΠΣΕΑ). Ωστόσο, οι κατάλογοι που αφορούν υπόγεια καταφύγια δεν δημοσιοποιούνται πλήρως, κυρίως για λόγους ασφαλείας και επειδή θεωρούνται υποδομές στρατηγικού χαρακτήρα. Στην πράξη, οι δημόσιες αρχές εστιάζουν περισσότερο σε χώρους συγκέντρωσης πληθυσμού σε σεισμό — δηλαδή πλατείες και ανοικτούς χώρους — και όχι σε υπόγεια καταφύγια πολέμου.
Η αξία της μνήμης
Αν και οι υπόγειες αυτές εγκαταστάσεις δεν λειτουργούν πλέον με τον αρχικό τους ρόλο, η ιστορική και μνημονική τους αξία παραμένει τεράστια. Κάθε καταφύγιο αποτελεί ένα «μουσείο» της συλλογικής εμπειρίας του πολέμου και της προσπάθειας επιβίωσης. Η ανάδειξή τους θα μπορούσε να προσφέρει στον Πειραιά έναν ακόμη άξονα πολιτιστικού και εκπαιδευτικού ενδιαφέροντος.
Ήδη, σε άλλες πόλεις της Ευρώπης, υπόγεια καταφύγια έχουν μετατραπεί σε χώρους μνήμης, μουσεία ή πολιτιστικές εγκαταστάσεις, προσελκύοντας επισκέπτες και ενισχύοντας την ιστορική συνείδηση. Ο Πειραιάς, με το πλούσιο παρελθόν του και τη σχέση του με την πολεμική ιστορία, θα μπορούσε να ακολουθήσει το ίδιο παράδειγμα.
Συμπέρασμα
Η πόλη κάτω από την πόλη υπάρχει ακόμη. Τα υπόγεια καταφύγια του Πειραιά δεν είναι πλέον χώροι σωτηρίας, αλλά μάρτυρες μιας σκοτεινής περιόδου. Αν και δεν βρίσκονται σε χρήση, αποτελούν ζωντανό κομμάτι της ταυτότητας του λιμανιού και της μνήμης των κατοίκων του. Η ανάδειξή τους, με τρόπο οργανωμένο και ασφαλή, θα μπορούσε να φέρει ξανά στο φως έναν άγνωστο αλλά συναρπαστικό κόσμο που μέχρι σήμερα παραμένει κρυμμένος κάτω από τις πολυσύχναστες λεωφόρους και τις γειτονιές του Πειραιά.
