Ο Πειραιάς υπήρξε για πάνω από έναν αιώνα το κατεξοχήν βιομηχανικό κέντρο της χώρας. Η θέση του δίπλα στο μεγαλύτερο λιμάνι της Ελλάδας, η σύνδεση με τον σιδηρόδρομο και την οδό Πειραιώς, αλλά και η ύπαρξη άφθονου εργατικού δυναμικού, έκαναν την πόλη ιδανική για να φιλοξενήσει μεγάλες μονάδες παραγωγής. Υφαντουργεία, μηχανουργεία, χημικές βιομηχανίες, βιομηχανίες τροφίμων και ενέργειας εγκαταστάθηκαν κατά κύματα από τα τέλη του 19ου αιώνα, δημιουργώντας νέες γειτονιές και συνδέοντας την καθημερινότητα των κατοίκων με τον παλμό της παραγωγής. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο όμως η εικόνα άλλαξε: διεθνής ανταγωνισμός, τεχνολογικές εξελίξεις, αλλά και η αστική πίεση οδήγησαν σε κλείσιμο και εγκατάλειψη.

Ακολουθούν οι πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις εργοστασίων του Πειραιά, με δύο παραγράφους για το καθένα: από την ίδρυση και την ακμή, μέχρι το κλείσιμο και τη σημερινή τους μορφή.

Κλωστοϋφαντουργία Αδελφών Ρετσίνα

Η κλωστοϋφαντουργία των αδελφών Ρετσίνα ιδρύθηκε το 1872 στη Λεύκα. Δημιούργησε ένα συγκρότημα με νηματουργείο, υφαντήριο και βαφείο, που επεκτάθηκε γρήγορα και απασχολούσε χιλιάδες εργάτες. Στις αρχές του 20ού αιώνα η επιχείρηση διέθετε πέντε εργοστάσια στον Πειραιά, καλύπτοντας από βασικά βαμβακερά μέχρι εκλεκτά υφάσματα.

Η παρακμή ξεκίνησε μετά τη δεκαετία του 1950 και το εργοστάσιο της Λεύκας έκλεισε οριστικά στις αρχές της δεκαετίας του 1980. Σήμερα, τμήματα των εγκαταστάσεων στέκουν ακόμη και συζητείται η ανάπλασή τους, ως μνημεία της βιομηχανικής ιστορίας της πόλης.

Καπνοβιομηχανία Γ.Α. Κεράνης

Η καπνοβιομηχανία του Γεωργίου Α. Κεράνη ιδρύθηκε το 1926 και εγκαταστάθηκε στο εμβληματικό κτίριο της οδού Αθηνών. Η επιχείρηση παρήγαγε τσιγάρα και λοιπά προϊόντα καπνού, και σύντομα εξελίχθηκε σε μία από τις σημαντικότερες του κλάδου στην Ελλάδα. Χιλιάδες εργάτες απασχολήθηκαν στις γραμμές παραγωγής, ενώ το όνομα «Κεράνης» έγινε γνωστό πανελλαδικά.

Σταδιακά, η εταιρεία αντιμετώπισε οικονομικές δυσκολίες και διοικητικά προβλήματα. Η παραγωγή μειώθηκε τη δεκαετία του 1990 και το εργοστάσιο έκλεισε οριστικά το 2006–2007. Σήμερα, το κτίριο παραμένει κενό και εγκαταλελειμμένο, σύμβολο μιας εποχής, με κατά καιρούς σχέδια για αξιοποίηση που δεν έχουν προχωρήσει.

Παπαστράτος (Άγιος Διονύσιος)

Το εργοστάσιο Παπαστράτος εγκαινιάστηκε το 1931 στον Άγιο Διονύσιο από τους αδελφούς Παπαστράτου. Υπήρξε η καρδιά της εταιρείας για δεκαετίες, με μεγάλες εγκαταστάσεις και χιλιάδες εργαζόμενους, ενώ αποτέλεσε και τοπόσημο της γειτονιάς.

Η παραγωγή μεταφέρθηκε το 2009 στον Ασπρόπυργο. Το συγκρότημα δεν έμεινε όμως έρημο: αναπλάστηκε ριζικά και μετατράπηκε σε Piraeus Port Plaza, ένα σύγχρονο πάρκο γραφείων που φέρνει νέα ζωή στον Άγιο Διονύσιο.

Υφαντουργεία «Αιγαίον»

Η υφαντουργία «Αιγαίον» συνδέθηκε με την οικογένεια Καρέλλα και ανέπτυξε εργοστάσιο στον Πειραιά/Νέο Φάληρο. Από τα μέσα του 20ού αιώνα παρήγαγε βαμβακερά υφάσματα με σημαντική εξαγωγική δραστηριότητα. Για δεκαετίες αποτέλεσε μια από τις μεγαλύτερες βιομηχανίες του είδους στην Ελλάδα.

Η κρίση της δεκαετίας του 1980 οδήγησε σε πτώχευση και εγκατάλειψη το 1990. Σήμερα στον χώρο αναπτύσσεται το πολιτιστικό κέντρο KYKLOS, σε σχέδια του Renzo Piano, που φιλοδοξεί να φέρει διεθνείς συλλογές τέχνης και νέο πολιτιστικό ρόλο για την περιοχή.

ΧΡΩΠΕΙ – Χρωματουργεία Πειραιώς

Η ΧΡΩΠΕΙ ιδρύθηκε το 1883 από τους χημικούς Σπήλιο και Λεόντιο Οικονομίδη. Εξελίχθηκε σε κορυφαία βιομηχανία συνθετικών χρωμάτων και αργότερα φαρμάκων, με έδρα στην οδό Πειραιώς. Είχε δικές της ερευνητικές δραστηριότητες και αποτέλεσε για δεκαετίες έναν από τους ισχυρούς πυλώνες της ελληνικής χημικής βιομηχανίας.

Κρατικοποιήθηκε τη δεκαετία του 1980 και μετονομάστηκε σε ΕΛΒΙΠΥ, όμως το εργοστάσιο έκλεισε το 1995. Σήμερα, το συγκρότημα στέκει ανενεργό, με σχέδια δημιουργίας «Πολιτείας Καινοτομίας» να έχουν μείνει μετέωρα.

ΑΖΕΛ (πρώην ΖΑΕΕ Χημικά Εργοστάσια)

Η εταιρεία ξεκίνησε το 1926 με την επωνυμία ΖΑΕΕ και δραστηριοποιήθηκε στην παραγωγή γλυκαντικών υλών, αμύλου και ζυμών. Οι εγκαταστάσεις της στον Άγιο Διονύσιο ήταν μέρος της ευρύτερης βιομηχανικής ανάπτυξης του Πειραιά στον Μεσοπόλεμο.

Το εργοστάσιο έκλεισε το 1997, αφήνοντας πίσω του ένα τεράστιο κτιριακό απόθεμα 7,8 στρεμμάτων. Σήμερα παραμένει κενό, «φιλέτο» για μελλοντικές επενδύσεις ή αναπλάσεις.

Εργοστάσιο Λιπασμάτων Δραπετσώνας (ΑΕΕΧΠΛ)

Η Ανώνυμη Ελληνική Εταιρεία Χημικών Προϊόντων και Λιπασμάτων ιδρύθηκε το 1909 και οι εγκαταστάσεις της ολοκληρώθηκαν το 1910. Για δεκαετίες παρήγαγε λιπάσματα και χημικά προϊόντα απαραίτητα για τη γεωργία και τη βιομηχανία, ενώ αποτέλεσε εργοδότη για χιλιάδες εργάτες.

Μετά από έναν αιώνα λειτουργίας, το εργοστάσιο έκλεισε το 1999. Σήμερα, η περιοχή των Λιπασμάτων έχει αποδοθεί στους πολίτες ως παράκτιο πάρκο και χώρος πολιτισμού, σηματοδοτώντας την αλλαγή εποχής.

ΑΗΣ Νέου Φαλήρου

Ο ατμοηλεκτρικός σταθμός Νέου Φαλήρου λειτούργησε από τις αρχές του 20ού αιώνα και ήδη το 1906 ηλεκτροδότησε τον σιδηρόδρομο Αθηνών–Πειραιώς. Στη δεκαετία του 1960 πέρασε στη ΔΕΗ και αποτέλεσε έναν από τους βασικούς σταθμούς ηλεκτροδότησης.

Η λειτουργία του σταμάτησε το 1972 και το συγκρότημα κηρύχθηκε διατηρητέο το 1986. Σήμερα αποτελεί μνημείο βιομηχανικής αρχιτεκτονικής με δυναμική αξιοποίησης για πολιτιστικές δράσεις.

ΕΛΑΪΣ (Νέο Φάληρο)

Η ΕΛΑΪΣ υπήρξε κορυφαία βιομηχανία επεξεργασίας ελαίων και τροφίμων, με εργοστάσιο στο Νέο Φάληρο ήδη από τον 20ό αιώνα. Εντάχθηκε στον όμιλο Unilever και τα προϊόντα της έγιναν σύμβολο της ελληνικής διατροφής.

Σταδιακά η παραγωγή μεταφέρθηκε αλλού και το εργοστάσιο έπαψε να λειτουργεί. Σήμερα, ο χώρος έχει αλλάξει χέρια και χρήσεις, ενώ η μάρκα ΕΛΑΪΣ συνεχίζει να κυκλοφορεί στην αγορά.

Κεραμεικός – Ανώνυμος Αγγειοπλαστική Εταιρεία

Ο «Κεραμεικός» ιδρύθηκε το 1909–1910 στο Νέο Φάληρο και παρήγαγε οικιακά κεραμικά και από τη δεκαετία του 1930 καλλιτεχνικά κεραμικά. Το όνομά του έγινε γνωστό τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό.

Μετά τον πόλεμο η παραγωγή μειώθηκε και το εργοστάσιο έκλεισε γύρω στο 1985. Σήμερα δεν σώζεται, όμως παραμένει στη μνήμη ως σημαντικός σταθμός της ελληνικής κεραμικής.

Μηχανουργείο Αχ. Κούππας – «Η Εργάνη Αθηνά»

Το μηχανουργείο του Αχιλλέα Κούππα ιδρύθηκε το 1882 και εξελίχθηκε σε κορυφαία μονάδα βαριάς βιομηχανίας, με εξαγωγές μηχανημάτων και εξοπλισμού σε όλη τη χώρα. Το όνομα «Η Εργάνη Αθηνά» στόλιζε τα προϊόντα του.

Η κρίση της δεκαετίας του 1980 έφερε μείωση της ζήτησης και το εργοστάσιο έκλεισε οριστικά το 1987. Σήμερα, τα κτίρια έχουν αλλάξει χρήσεις, αλλά το όνομα Κούππας έμεινε ως συνώνυμο της βιομηχανικής ισχύος.

ΒΙΣ – Βιομηχανία Συσκευασιών Α.Ε.

Η ΒΙΣ ιδρύθηκε το 1936 ως η πρώτη μεγάλη ελληνική βιομηχανία χαρτοκιβωτίων. Το εργοστάσιο στο Νέο Φάληρο αποτέλεσε σημείο αναφοράς και το 1989 εντάχθηκε στον όμιλο Φιλίππου.

Το 1997 η παραγωγή μεταφέρθηκε στον Βόλο, με το πειραϊκό εργοστάσιο να κλείνει. Στη θέση του δημιουργήθηκε εμπορικό πάρκο με αλυσίδες λιανικής, ενώ η εταιρεία συνεχίζει να λειτουργεί στη Μαγνησία.

ΗΒΗ – Οινοπνευματοποιία / Αναψυκτικά

Το εργοστάσιο της ΗΒΗ ιδρύθηκε στις αρχές του 20ού αιώνα στην οδό Πειραιώς. Παρήγαγε οινοπνευματώδη ποτά και αργότερα αναψυκτικά, και αποτέλεσε για δεκαετίες σημαντικό βιομηχανικό συγκρότημα του Πειραιά. Τα κτίριά του χαρακτηρίστηκαν διατηρητέα λόγω της αρχιτεκτονικής και ιστορικής αξίας τους.

Με την παρακμή της βιομηχανίας ποτών, το εργοστάσιο έκλεισε και για χρόνια παρέμεινε κενό. Υπήρξαν στο παρελθόν σχέδια για αξιοποίησή του ως πολυκλινική, όμως δεν προχώρησαν. Σήμερα, μετά από τροποποίηση του ρυμοτομικού, επιτρέπονται χρήσεις όπως πολιτιστικοί χώροι, γραφεία, κατοικίες ή τουριστικά καταλύματα. Ο χώρος περιμένει την τελική του ανάπλαση.

Συμπέρασμα

Ο Πειραιάς γνώρισε την ακμή και την παρακμή της ελληνικής βιομηχανίας. Από τα υφαντουργεία του 19ου αιώνα μέχρι τις χημικές, τροφίμων και καπνοβιομηχανίες του 20ού, οι γειτονιές του διαμορφώθηκαν γύρω από τον ήχο των μηχανών. Σήμερα, άλλα εργοστάσια στέκουν ερειπωμένα, άλλα έγιναν πάρκα ή πολιτιστικά κέντρα, κι άλλα μετατράπηκαν σε εμπορικούς χώρους και γραφεία. Όλα όμως κουβαλούν μνήμη και ιστορία, που αξίζει να διασωθεί και να ενταχθεί στη σύγχρονη ζωή της πόλης.