Ο Πειραιάς, το κύριο επίνειο της Αθήνας και ναυτική βάση της αθηναϊκής δημοκρατίας, γνώρισε μία από τις πιο εντυπωσιακές ακμές του αρχαίου ελληνικού κόσμου. Στα λιμάνια του Κανθάρου, της Ζέας και της Μουνυχίας στεγάζονταν εκατοντάδες τριήρεις, ενώ τα πολεοδομικά έργα του Ιπποδάμου αποτελούσαν σημείο αναφοράς για αιώνες. Ωστόσο, μετά τον 1ο αιώνα π.Χ., ο Πειραιάς βυθίζεται σε μια μακρά περίοδο σιωπής. Η περίοδος από την καταστροφή του Σύλλα (86 π.Χ.) έως την ίδρυση της σύγχρονης πόλης στις δεκαετίες του 1830, αποτελεί σχεδόν δύο χιλιετίες παρακμής. Η εικόνα που μας δίνουν οι αρχαίοι συγγραφείς, τα αρχαιολογικά ευρήματα και οι περιγραφές των περιηγητών είναι αποσπασματική αλλά αποκαλυπτική: ένας τόπος που από παγκόσμιο εμπορικό και στρατιωτικό κέντρο κατέληξε σε έναν ερημικό όρμο, ώσπου να αναγεννηθεί στον νεότερο ελληνικό κράτος.
Η καταστροφή του 86 π.Χ. και η απώλεια του ρόλου
Η πολιορκία της Αθήνας από τον Σύλλα και η παράλληλη καταστροφή του Πειραιά ήταν καταλυτική. Οι Ρωμαίοι κατέστρεψαν τα τείχη, τους νεώσοικους και τις λιμενικές υποδομές, με αποτέλεσμα ο Πειραιάς να χάσει τον στρατηγικό του ρόλο. Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι ο Σύλλας «ἐρημώσας τὸν Πειραιᾶ» (Πλούταρχος, Σύλλας 14), ενώ ο Αππιανός (Μιθριδατικά 30) καταγράφει το μέγεθος της καταστροφής.
Ρωμαϊκή εποχή: Ένας λιμένας σε παρακμή
Στους αιώνες που ακολούθησαν, ο Πειραιάς παρέμεινε κατοικημένος αλλά με πολύ μικρότερη σημασία. Ο Στράβων, στα Γεωγραφικά του (9.1.15), υπογραμμίζει ότι το λιμάνι δεν είχε πια την αίγλη του παρελθόντος. Ο Παυσανίας (1.1.2, 1.1.5) περιγράφει κάποια ιερά που στέκονταν ακόμη τον 2ο αιώνα μ.Χ., όμως η έμφαση του λόγου του φανερώνει ότι μιλά για μνημεία ενός παρελθόντος μεγαλείου. Αρχαιολογικές ενδείξεις μαρτυρούν ύπαρξη παλαιοχριστιανικών βασιλικών (4ος–6ος αι.), που δείχνουν ότι η περιοχή διατήρησε τοπικό θρησκευτικό ρόλο, αν και ποτέ δεν επανέκτησε την παλαιά της δυναμική.
Βυζαντινή και Μεσαιωνική περίοδος: Το «Πόρτο Λεόνε»
Από τον 7ο αιώνα και εξής, οι πηγές σπανίζουν. Ο Πειραιάς αναφέρεται με το όνομα Πόρτο Λεόνε, από το μνημειώδες μαρμάρινο λιοντάρι που δέσποζε στην είσοδο του λιμανιού. Το λιοντάρι αυτό έγινε σημείο αναφοράς των ναυτικών και των χαρτογράφων του Μεσαίωνα. Ο οικισμός είχε σχεδόν εξαφανιστεί, και ο χώρος λειτουργούσε ως μικρό αγκυροβόλιο, σε απόσταση από την κοσμοπολίτικη ιστορία της κλασικής εποχής.
Ενετοκρατία και Οθωμανική περίοδος: Το «Πόρτο Δράκο»
Μετά τον 13ο αιώνα, ο Πειραιάς πέρασε διαδοχικά υπό λατινική και οθωμανική κυριαρχία. Οι Ενετοί χρησιμοποίησαν το λιμάνι περιστασιακά, κυρίως σε στρατιωτικές επιχειρήσεις. Οι Οθωμανοί τον αποκαλούσαν Πόρτο Δράκο, επειδή πίστευαν ότι το λιοντάρι ήταν δράκος. Οι περιγραφές των περιηγητών είναι χαρακτηριστικές. Ο Jacob Spon και ο George Wheler (1675–1676) μιλούν για έναν σχεδόν έρημο τόπο, όπου δεσπόζει μόνο το μεγάλο μαρμάρινο λιοντάρι. Ο Edward Dodwell (1819) περιγράφει τον Πειραιά ως τόπο με λίγες αγροικίες και ψαράδες, ενώ ο John Cam Hobhouse (1813) μιλά για ερείπια και σιωπή. Το 1687, στη διάρκεια του ενετοτουρκικού πολέμου, ο Francesco Morosini μετέφερε το λιοντάρι στη Βενετία, όπου βρίσκεται μέχρι σήμερα.
Η αναγέννηση του 19ου αιώνα
Μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα, ο Πειραιάς παρέμενε ένα ερειπωμένο λιμάνι με ελάχιστους κατοίκους. Η Επανάσταση του 1821 και η ίδρυση του ελληνικού κράτους έφεραν την αλλαγή. Το 1835, οι αρχιτέκτονες Σταμάτιος Κλεάνθης και Eduard Schaubert σχεδίασαν τη νέα πόλη του Πειραιά, με νεοκλασικό πολεοδομικό σχέδιο. Έτσι, μετά από περίπου 2000 χρόνια παρακμής, ο Πειραιάς ξαναγεννήθηκε και εξελίχθηκε στο μεγάλο αστικό και λιμενικό κέντρο που γνωρίζουμε σήμερα.
Συμπέρασμα
Η ιστορία του Πειραιά μετά τον 1ο αιώνα π.Χ. είναι ιστορία λήθης και ερημιάς, αλλά και μιας αργής ωρίμανσης που κατέληξε στη νεότερη αναγέννηση. Οι αρχαίοι συγγραφείς τον θυμούνται ως σκιά, οι περιηγητές τον περιγράφουν ως έρημο, και μόνο τον 19ο αιώνα η πολιτική βούληση τον ξαναφέρνει στη ζωή. Η εικόνα αυτή, ενός τόπου που «σιωπά» επί σχεδόν δύο χιλιετίες, δείχνει πόσο εύθραυστη αλλά και ανθεκτική είναι η μνήμη των πόλεων.
Πηγές :
- Plutarch, Sulla: https://penelope.uchicago.edu/Thayer/e/roman/texts/plutarch/lives/sulla*.html
- Appian, Mithridatic Wars: https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Appian/Mithridatic/1*.html
- Strabo, Geographica 9: https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Strabo/9A*.html
- Pausanias, Description of Greece 1: https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Paus.+1.1.1
- Jacob Spon & George Wheler, Voyage d’Italie, de Dalmatie, de Grèce (1678): https://archive.org/details/voyageditaliedal01spon/page/n5/mode/2up
- Edward Dodwell, A Classical and Topographical Tour through Greece (1819): https://archive.org/details/classicaltopogra01dodw/page/n7/mode/2up
- John Cam Hobhouse, A Journey through Albania and other Provinces of Turkey in Europe (1813): https://archive.org/details/travelsinalbania01hobh/page/n5/mode/2up
